Thứ 2 - 7 8:00 AM - 17:00 PM
Thứ 2 - 7 8:00 AM - 17:00 PM
Trang chủ / Hoạt động Trọng tài thương mại tại Việt Nam dưới tác động của cuộc cách mạng khoa học công nghệ lần thứ tư
23/06/2021
Việc giải quyết tranh chấp thương mại có thể được thực hiện bằng thủ tục Tòa án hoặc Trung tâm trọng tài. Trong bối cảnh của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực, thương mại điện tử (TMĐT) đang được phát triển rộng rãi ở Việt Nam đặt ra vấn đề giải quyết tranh chấp thương mại bằng phương thức trực tuyến.
Do đó, giải quyết tranh chấp trực trực tuyến được coi là phương thức thích hợp nhất để giải quyết các tranh chấp phát sinh từ thương mại điện tử. Tuy nhiên cho tới nay vẫn chưa có một khung pháp luật đồng bộ điều chỉnh về giải quyết tranh chấp trực tuyến. Bài viết này tập trung vào phân tích và làm rõ khái niệm và đặc điểm của giải quyết tranh chấp trực tuyến và những thách thức pháp lý đặt ra cho Việt Nam để phát triển phương thức giải quyết tranh chấp trực tuyến.
Sự ra đời của Internet và tiếp theo là sự phát triển của mạng lưới toàn cầu - World Wide Web (hay còn gọi là Web) đã mở ra một kỷ nguyên mới cho thế giới chúng ta và làm thay đổi quan niệm của chúng ta về sự tương tác của con người. Ngày nay, các cá nhân có thể giao tiếp ý tưởng của họ trên khắp các châu lục, xem tin tức đồng thời từ nhiều nguồn và tiến hành kinh doanh trên thị trường toàn cầu. Tuy nhiên, cũng giống như tranh chấp phát sinh trong bối cảnh tương tác ở thế giới thực, chúng cũng có thể phát sinh trong bối cảnh tương tác ở thế giới trực tuyến.
Động lực lớn nhất cho việc phát triển giải quyết tranh chấp trực tuyến chính là thương mại. Không giống như các quy trình giải quyết tranh chấp khác, phương thức hòa giải và trọng tài thương mại trực tuyến (Online Dispute Resolution - ODR) dựa trên các hình thức giải quyết tranh chấp thay thế (Alternative Dispute Resolution - ADR) và Toà án thông qua môi trường trực tuyến, là một cơ chế nhanh chóng, hiệu quả, linh hoạt và không tốn kém để xử lý các tranh chấp thương mại điện tử mà không bị giới hạn bởi ranh giới quốc gia, lãnh thổ. Đặc biệt, ODR rất thích hợp đối với các tranh chấp phát sinh từ các giao dịch trực tuyến giữa doanh nghiệp với người tiêu dùng (B2C) bởi vì khi truyền thông từ xa được sử dụng, các bên không cần phải đi lại, điều này giúp giảm chi phí và tăng khả năng tiếp cận công lý. ODR hoạt động theo cách thức hoạt động của Internet, các Nghị quyết được xây dựng trực tiếp trên các trang web và luồng giao dịch, trái ngược với việc bị áp đặt bởi một cơ quan tư pháp tách biệt hoàn toàn với môi trường trực tuyến nơi phát sinh tranh chấp. Hiện nay, công nghệ nhận dạng hình ảnh, phân tích nguyên gốc dữ liệu, tài liệu; công nghệ khoá an toàn bằng chứng thư số hay công nghệ chuỗi khối (blockchain) có thể đảm bảo tính toàn vẹn của dữ liệu gốc; công nghệ học sâu và trí tuệ nhân tạo có thể được ứng dụng vào hệ thống ODR để giúp kiểm tra tính xác thực thông tin, dữ liệu. ODR cũng có thẩm quyền chéo và độc lập với bất kỳ bộ luật hoặc quy định nào, phù hợp hơn với bản chất toàn cầu của Internet. ODR mang lại lợi ích rõ ràng cho cả người mua và người bán. Về bản chất, ODR là cách tiếp cận tốt nhất để khắc phục những thiệt hại và mang lại công lý trên Internet.
Trong tranh chấp thương mại có các phương thức giải quyết tranh chấp sau: thương lượng, hoà giải, biện pháp toà án và cuối cùng là biện pháp trọng tài. Phương thức trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp được chọn lựa nhiều hơn cả. Vấn đề không chỉ bởi vì nó có nhiều điều kiện để tiết kiệm thời gian và chi phí, đảm bảo bí mật tranh chấp mà quan trọng hơn đó là tính mềm dẻo linh hoạt, việc giải quyết tranh chấp đi vào thực chất vấn đề…Bởi vì phán quyết của Toà trọng tài phải được các bên tôn trọng cho nên công việc giải quyết tranh chấp của trung tâm trọng tài sẽ xuất hiện khi có 2 yếu tố: thứ nhất: nó đã có thẩm quyền để giải quyết tranh chấp, hay được cấp phép để tiến hành giải quyết tranh chấp, thứ hai: nó được các bên trong hợp đồng chọn lựa làm phương pháp giải quyết tranh chấp đó.
Đối với các nước đã ban hành các đạo luật quản lý về giao dịch điện tử, thì rõ ràng việc lập ra một Toà trọng tài để giải quyết các tranh chấp liên quan đến thương mại điện tử là hoàn toàn khả thi. Tại một số nước như Mỹ và Hà Lan, các tranh chấp thương mại có thể được đệ trình lên Toà trọng tài thông qua mạng Internet. Các bên có thể gửi hồ sơ, bổ sung nội dung vụ kiện thông qua mạng Internet. Như vậy các thủ tục có tính hành chính đã được đơn giản hoá đi rất nhiều để các trọng tài có thể tập trung vào giải quyết thực chất nội dung tranh chấp.
Ngoài ra, trọng tài thương mại theo khoản 4 Điều 76 Nghị định 52/2013/NĐ-CP Nghị định về Thương mại điện tử: “4. Việc giải quyết tranh chấp phải thông qua thương lượng giữa các bên, hòa giải, trọng tài hoặc tòa án theo các thủ tục, quy định hiện hành về giải quyết tranh chấp.”. Như vậy, Việt Nam cũng để ngỏ việc xây dựng một Trung tâm trọng tài chuyên giải quyết các tranh chấp thương mại điện tử, hoặc áp dụng các phương tiện điện tử để giải quyết tranh chấp nếu như các bên trong hợp đồng thoả thuận thủ tục tố tụng như vậy. Nói tóm lại là việc thành lập Trung tâm trọng tài trực tuyến sẽ không có vấn đề gì khó khăn nếu như nó giải quyết tốt các tranh chấp thương mại, cũng như tuân thủ các quy định chung về pháp luật thương mại.
Không những vậy, tại Chỉ thị số 18/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 13/04/2020, Thủ tướng đã đưa ra yêu cầu về việc thúc đẩy chuyển đổi số quốc gia đưa Việt Nam trở thành quốc gia số; xây dựng Chính phủ điện tử hướng tới Chính phủ số, nền kinh tế số và xã hội số thông qua hoạt động chuyển đổi số toàn diện, phát triển nền kinh tế số, hình thành các doanh nghiệp công nghệ số Việt Nam có năng lực cạnh tranh toàn cầu; cải thiện môi trường kinh doanh, thúc đẩy khởi nghiệp, sáng tạo, tham gia hiệu quả vào cụm liên kết ngành, chuỗi giá trị khu vực và toàn cầu. Nhiều chính sách, quy đinh pháp luật liên quan đến hoạt động của nền kinh tế số đã đưa ra thảo luận, sửa đổi và ban hành thời gian qua cũng đang tạo tiền đề quan trọng cho các hoạt động chuyển đổi số tại các cơ quan, doanh nghiệp.
Bên cạnh đó, về chiến lược phát triển đất nước, Bộ Chính trị tại Nghị quyết số 52-NQ/TW ngày 27/09/2019 về một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, đã đưa ra mục tiêu “…Xây dựng được hạ tầng số đạt trình độ tiên tiến của khu vực ASEAN; Internet băng thông rộng phủ 100% các xã. Kinh tế số chiếm khoảng 20% GDP (đến năm 2030 đạt trên 30%); năng suất lao động tăng bình quân trên 7%/năm…”
Do đó, việc xây dựng và phát triển nền tảng ODR tại Việt Nam sẽ đóng góp tích cực vào việc phát triển nền kinh tế số tại Việt Nam. Với tư cách là cơ quan tài phán tham gia hòa giải và trọng tài các giao dịch trên môi trường số ODR sẽ giúp đảm bảo môi trường pháp lý trên mạng internet được tốt hơn cho các chủ thể tham gia các hoạt động kinh tế số, qua đó niềm tin của người dân vào việc tham gia các hoạt động trên môi trường mạng sẽ được tốt hơn.
Sự phát triển của thương mại điện tử thúc đẩy quá trình tự hoàn thiện và nâng cao của hệ thống giải quyết tranh chấp, thay vì chỉ giải quyết tranh chấp bằng con đường trực tiếp thì các bên tham gia trong quan hệ thương mại còn có thể giải quyết những tranh chấp phát sinh bằng con đường trực tuyến và phương thức này có một số điểm thuận lợi như sau:
- Thứ nhất, trong quá trình hoạt động kinh doanh, các bên tham gia giao dịch có thể ở những nơi khác nhau, có thể trong một quốc gia hoặc nhiều quốc gia khác nhau, việc các bên tiến hành giải quyết tranh chấp nhưng không cần di chuyển đến một địa điểm chung giúp cho các bên tiết kiệm được thời gian, công sức và chi phí đi lại.
Hệ thống ODR cũng cho phép các bên tranh chấp có thể gặp nhau trực tuyến để trao đổi thương lượng, hòa giải, xét xử trọng tài theo hình thức text communication (trao đổi tin nhắn, chat) hoặc video conference (họp trực tuyến) rất tiện lợi, giúp đẩy nhanh được tốc độ giải quyết vụ việc tranh chấp cho các bên. Một điểm đáng chú ý là hệ thống ODR cũng cung cấp thêm các chức năng hỗ trợ quản lý vụ việc tranh chấp như nhắc nhở các bên thực hiện các công việc theo yêu cầu, đảm bảo tiến trình và thủ tục tố tụng được các bên thực hiện đúng thời gian và quy định pháp luật, kết nối đến các hệ thống tư pháp khác của nhà nước để các bên có thể sử dụng (nếu cần).
- Thứ hai, để tổ chức sắp xếp cơ sở vật chất cho buổi giải quyết tranh chấp sẽ tốn nguồn nhân lực, tiền thuê mặt bằng nếu giải quyết theo phương thức này sẽ giúp cho tiết kiệm chi phí mặt bằng và chi phí thuê lao động.
Do có thể thực hiện toàn bộ thủ tục giải quyết tranh chấp qua mạng internet nên mức phí dịch vụ hòa giải hay trọng tài trực tuyến của các tổ chức ODR khá thấp so với các phương thức giải quyết tranh chấp truyền thống. Hiện nay, phần lớn các vụ việc tranh chấp TMĐT diễn ra trên các website, ứng dụng TMĐT mà ở đó các bên buộc phải tuân theo các quy định, tiêu chuẩn trong mua bán, giao dịch do tổ chức cung cấp dịch vụ sàn TMĐT quy định phù hợp với quy định pháp luật chẳng hạn như các quy định về đổi trả hàng, hoàn tiền, … Do đó việc xử lý các vụ việc tranh chấp phát sinh tại đây cũng trở nên dễ dàng hơn khi các phương án giải quyết vụ việc tranh chấp có những tình huống quy định sẵn mà các bên đã nhất trí từ đầu theo các quy định của sàn TMĐT. Trong trường hợp có phát sinh tranh chấp tại đây, tổ chức ODR sẽ là cơ quan độc lập được sàn TMĐT chỉ định hoặc các bên lựa chọn có thẩm quyền xem xét vụ việc và đưa ra quyết định áp dụng tình huống xử lý nào đã được định sẵn hay quyết định khác để giải quyết vụ việc nhanh trong thời gian nhất định theo sự thống nhất của các bên và quy định của tổ chức ODR.
- Thứ ba, hệ thống ODR có thể phát triển và tích hợp thêm các công nghệ hiện đại để trở nên thông minh và có khả năng tự xử lý các tranh chấp đơn giản để giúp giải quyết một số lượng lớn các vụ việc tranh chấp TMĐT giá trị nhỏ.
Hiện nay các công nghệ nhận dạng hình ảnh, phân tích tính nguyên gốc của dữ liệu, tài liệu; công nghệ khóa an toàn bằng chứng thư số hay công nghệ chuỗi khối (blockchain) để đảm bảo tính toàn vẹn của dữ liệu gốc; công nghệ học sâu (deep learning) và trí tuệ nhân tạo (AI) có thể được ứng dụng vào các hệ thống ODR để giúp hòa giải viên, trọng tài viên thuận lợi hơn trong việc kiểm tra, xác minh dữ liệu, tài liệu, bằng chứng vụ việc được các bên cung cấp khi đưa ra ý kiến, phán quyết. Thậm chí, hiện có nhiều tổ chức ODR đã sử dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) với khả năng tự học hỏi để tự giải quyết được rất nhiều các vụ việc tranh chấp TMĐT nhỏ mà không cần đến việc can thiệp của con người . Có thể thấy rằng, bằng việc ứng dụng, tích hợp thêm các công nghệ mới này vào hệ thống ODR của mình, các tổ chức ODR cũng chính là đơn vị tham gia thúc đẩy phát triển công nghệ và giúp tăng cường môi trường pháp lý lành mạnh cho các hoạt động mua bán, giao dịch trên mạng internet ngày một thuận tiện, minh bạch, mang lại nhiều lợi ích cho người dân.
- Thứ tư, trong tình hình diễn biến phức tạp của dịch bệnh Covid 19 việc giải quyết tranh chấp trực tuyến giúp chúng ta bảo vệ sức khỏe cho chính mình cũng như những người xung quanh.
Để thực hiện việc giải quyết tranh chấp trực tuyến bên cạnh những thuận lợi thì còn gặp các khó khăn sau:
1. Thiếu cơ sở pháp lý
Không có cơ sở pháp lý điều chỉnh trực tiếp về giải quyết tranh chấp thương mại trực tuyến, dẫn đến khó khăn trong việc áp dụng pháp luật và giải quyết tranh chấp bằng thương mại điện tử (TMĐT).
Việt Nam đã ban hành luật giao dịch điện tử từ năm 2005 và Luật Công nghệ thông tin 2006 đã được ban hành làm nền tảng cho việc công nhận các giao dịch điện tử trong đó có TMĐT. Căn cứ vào hai luật này Nghị định số 52/ NĐ-CP/2013 ban hành ngày 16/5/2013 được ban hành để điều chỉnh các quan hệ TMĐT. Đây là một văn bản khá đồ sộ so với tầm cỡ một nghị định chứa đựng rất nhiều các quy định quan trọng mang tính chất nguyên tắc và các quy định mang tính hướng dẫn cụ thể về các chuẩn mực ký kết và thực hiện hợp đồng TMĐT. Tuy nhiên các quy định về giải quyết tranh chấp TMĐT cũng mới chỉ dừng lại ở các nguyên tắc chung về giải quyết tranh chấp xử lý vi phạm trong thương mại điện tử (Chương VI) không có quy định mang tính đột phá về cơ chế đặc thù để tiến hành ODR tại Việt Nam. Nếu Việt Nam không khuyến khích các tổ chức ODR phát triển thì các hoạt động TMĐT cũng như sự tiện lợi, an toàn mà công nghệ mang lại cho người dân sẽ bị đe dọa.
Ngoài ra, do đặc tính vượt qua lãnh thổ quốc gia của các giao dịch TMĐT và các tranh chấp phát sinh để điều chỉnh hiệu quả các hoạt động TMĐT và ODR. Việt Nam cần phải có một khung pháp luật đồng bộ phù hợp với các quy chuẩn của luật pháp và thông lệ quốc tế về TMĐT và ODR. Thay vì nội luật hóa các công ước quốc tế bằng cách phê chuẩn rồi dựa vào đó ban hành các đạo luật quốc gia như vẫn làm Việt Nam nên công nhận và áp dụng trực tiếp những điều ước quốc tế phù hợp với lợi ích quốc gia và chuẩn mực thế giới.
2. Hạ tầng công nghệ cho việc giải quyết tranh chấp
Kỹ thuật và công nghệ: Ở bất kỳ một quốc gia nào, sự thành công của ODR ở một mức độ nào đó phụ thuộc vào các vấn đề kỹ thuật và công nghệ. Sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ đã giúp cho các phương thức kinh doanh dựa trên môi trường mạng được thúc đẩy nhanh chóng và mang lại nhiều lợi ích cho cả người dân và doanh nghiệp. Tuy nhiên, Internet và TMĐT cũng có những mặt trái và đang đặt ra nhiều vấn đề cần phải giải quyết, đặc biệt về tình trạng vi phạm pháp luật, kinh doanh hàng giả, hàng nhái trên các website/ ứng dụng TMĐT. Tuy nhiên, nếu loại trừ CNTT và Internet với tư cách là một yếu tố nhất định của TMĐT thì cũng đồng nghĩa với việc loại trừ các lợi ích sẵn có của hệ thống ODR.
Mặc dù Chính phủ đã xây dựng cổng thông tin phục vụ cho hoạt động TMĐT cũng như giải quyết tranh chấp liên quan nhưng có một thực tế ở Việt Nam là khách hàng mua bán trực tuyến tuy có tăng lên nhiều nhưng không phải ai trong số đó cũng biết nhiều về Công nghệ thông tin và truyền thông (Information & Communication Technologies – ICT). Đó là một rào cản rất lớn trong trường hợp họ muốn sử dụng hình thức ODR. Bên cạnh đó, các hạ tầng cơ bản khác như chất lượng đường truyền Internet, sự ổn định của điện nguồn cũng là một trong những yếu tố ảnh hưởng nhiều đến khả năng sử dụng hình thức ODR ở Việt Nam.
3. Doanh nghiệp chưa sẵn sàng trong việc sử dụng hình thức ODR
Qua khảo sát cho thấy, tỷ lệ doanh nghiệp Việt Nam gặp khó khăn khi tuyển dụng lao động có kỹ năng về TMĐT và công nghệ thông tin vẫn còn cao, ở mức 30%. Hiện nay, ngay cả đối với các doanh nghiệp lớn cũng mới chỉ có 45% doanh nghiệp có lao động chuyên về ICT, chất lượng thì chưa cao. Điều này cho thấy sự chưa sẵn sàng của doanh nghiệp Việt Nam trong việc áp dụng hình thức ODR và đây cũng là một thách thức không nhỏ đối với Việt Nam. Với tốc độ gia tăng chóng mặt của TMĐT ở Việt Nam, nhưng số lượng doanh nghiệp thực sự có điều kiện để áp dụng hình thức ODR lại không phải là nhiều, do chưa có đủ đội ngũ kỹ thuật ICT để hỗ trợ cho ODR. Do vậy, chính bản thân doanh nghiệp, không chỉ các doanh nghiệp nhỏ và vừa mà còn cả các doanh nghiệp lớn, cũng không muốn đặt mình vào vị trí rủi ro, đó là giải quyết tranh chấp đối với khách hàng một cách công khai, minh bạch.
4. Yếu tố văn hóa
Theo quan điểm của người Việt Nam không thích kiện tụng do định kiến “vô phúc đáo tụng đình” từ xa xưa, nhưng điều này cũng không đồng nghĩa với việc người dân/doanh nghiệp ưa thích và lựa chọn các phương thức giải quyết tranh chấp thay thế khi có tranh chấp xảy ra. So với nhu cầu thực tiễn, việc giải quyết các tranh chấp thương mại bằng trọng tài và hòa giải thương mại vẫn còn ở mức khiêm tốn. Khi các phương thức giải quyết tranh chấp bằng hòa giải và trọng tài trong môi trường vật lý còn chưa được đón nhận nhiệt tình thì có lẽ các phương thức này trên môi trường không gian mạng còn cần nhiều thời gian và nỗ lực để tiếp cận thị trường ở Việt Nam.
Yếu tố thực thi: việc giao tiếp, tranh luận trên môi trường ảo có khả năng làm thay đổi các quy tắc giao tiếp, làm mất đi đặc tính trực tiếp và các yếu tố ngôn từ, yếu tố ngôn ngữ cơ thể (body language) trong thương lượng/tranh luận giữa các bên. Thậm chí, với sự phát triển của AI, trong một số trường hợp, hòa giải viên/trọng tài viên có thể bị thay thế bằng một công cụ điện tử.
Đây là trung tâm Trọng tài đầu tiên tại Việt Nam cung cấp nền tảng cho phép giải quyết tranh chấp thông qua hòa giải. Để tiến hành giải quyết tranh chấp cá nhân, doanh nghiệp thực hiện các bước sau:
Bước 1: Đăng ký tài khoản
Để theo dõi thủ tục, sử dụng tài nguyên trên trang của HIAC, cá nhân, tổ chức thực hiện đăng ký thông tin họ và tên, email, số điện thoại, tên đăng nhập, mật khẩu.
Bước 2: Xác thực tài khoản
Nếu cá nhân, tổ chức có tranh chấp xảy ra và muốn giải quyết tranh chấp trực tuyến tại trung tâm HIAC thì sẽ tiến hành xác thực tài khoản với các thông tin:
Đối với cá nhân: Họ và tên, ngày tháng năm sinh, quốc tịch, số CMND/CCCD, ngày cấp, nơi cấp, hộ khẩu thường trú, địa chỉ liên hệ, email, số điện thoại, đính kèm file giấy giờ xác thực cá nhân.
Đối với tổ chức: Bạn cần chuyển sang lựa chọn thông tin về tổ chức và cung cấp các dữ liệu tương ứng về tổ chức của bạn, cũng như giấy tờ do cơ quan nhà nước có thẩm quyền cấp phép cho tổ chức của bạn như giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp, …
Bước 3: Tiến hành thủ tục giải quyết tranh chấp
Khi tiến hành giải quyết tranh chấp bên yêu cầu sẽ cung cấp thông tin về bên được yêu cầu, nội dung vụ vệc, nhu cầu giải quyết tranh chấp, chọn trọng tài viên, …. Sau đó các bên có thể tiến hành giải quyết tranh chấp trên HIAC. Trước khi tiến hành hòa giải các bên cần tìm hiểu về quy tắc tố tụng trọng tài của HIAC như được đăng trên website HIAC để thực hiện các bước, thủ tục hòa giải, trọng tài đúng trình tự và thời gian theo quy tắc hòa giải và tố tụng trọng tài của HIAC. Ngoài ra bạn cũng cần nắm rõ biểu phí hòa giải, trọng tài của HIAC như được HIAC thông báo rõ ràng trên website của HIAC.
Giải quyết hiệu quả các tranh chấp thương mại trực tuyến là một trong những yếu tố quan trọng nhất để gây dựng lòng tin và thúc đẩy TMĐT phát triển ở Việt Nam. Do tính chất đặc thù và khá phức tạp của ODR nên các gợi ý về các giải pháp pháp lý nói trên luôn phải tiến hành đồng bộ mới đem lại kết quả tích cực. Để giải quyết tận gốc các bất cập của hoạt động ODR hiện nay vẫn là sự kết hợp đồng bộ giữa việc xây dựng một hệ thống các tổ chức cung cấp ADR chuyên nghiệp để hỗ trợ kịp thời cho hoạt động ODR và xây dựng hệ thống quy định của pháp luật đồng bộ phù hợp với các chuẩn mực thông lệ quốc tế khu vực về TMĐT và ODR. Bên cạnh đó xây dựng cổng thông tin quốc gia tiếp nhận các khiếu nại yêu cầu giải quyết tranh chấp nâng cao nhận thức về quyền và nghĩa vụ của các bên trong giao dịch TMĐT đặc biệt cho đối tượng khách hàng là người tiêu dùng cùng với xây dựng mới nâng cấp hạ tầng công nghệ thông tin điện tử trên các vùng miền của đất nước cũng là những điều kiện không thể thiếu được để các quy trình ODR diễn ra hiệu quả.
Tiến sĩ – Luật sư Nguyễn Thanh Long